OLUMLU DAVRANIŞ KAZANDIRMA, DİSİPLİN ve GERİ BİLDİRİM
Pek çok ebeveynin disiplin dendiği zaman akıllarına çoğu zaman katı kurallar, ödül- ceza ikilisi, yaptırımlar vs. gelir. Onlar için disiplinden anlaşılan, anne- babaların çocuklarına, öğretmenlerin öğrencilerine, büyüklerin küçüklerine “terbiye vermek” “hizaya sokmak” kavramlarıdır. Oysa disiplin çocukların istenilen davranışa yöneltilmesi, istenmeyen davranışlardan kaçındırılması ve kendine yetebilmesi için uygulanan kurallar bütünüdür.
Anne- babalara çoğu zaman çocuklarında istemedikleri davranışı gözlemlediklerini ve bir türlü düzeltemedikleri davranışlardan şikayet etmektedirler. Bunu başlıca sebebi ailelerin olumsuz disiplin yöntemlerini uygulamaları ve bu da çocuk üzerinde olumsuz etkiye sebep olmalarıdır.
Çocuk esasında dünyaya geldikleri andan itibaren bir keşfetme, öğrenme çabası içindedir. Yeni geldiği bu yabancı ortamda onları korkutan çok fazla uyarıcı vardır. Bu sorunu aileler çocuklarına güven duygusu vererek ortadan kaldırırlar.
Bu yıllarda ilk kez ortaya çıkan (oraya gitme, cıss) kurallarla karşılaşan çocuklar ilk etapta ebeveynlerin yönergelerin dikkate alarak kurallara göre hareket ederler. Kuralların varlığı ve kurallara uyma çocukları rahatlatır, güven duygusu verir.
Ancak ilerleyen yıllarda, çocuklar büyürken ailelerin onlara olumlu davranış kazandırma sürecinde yaptıkları bazı hatalar ve çocukların gelişen ahlak (moral) dönemleri çocukların, anne- babaların koyduğu kurallara her zaman uymamasına ve bazen kendi başlarına hareket etmesine neden olur.
Çocukların davranışlarını şekillendirmek ve olumlu davranışa yönlendirme oldukça zor ve uzun bir süreçtir. Çocukların olumlu davranış kazanma sürecinde çocuktan büyük çaba beklemek çok yanlıştır. Bu süreçte ailelere daha büyük görev düşmektedir. Bu konuda ailelerin yetkin tutumları çok önemlidir. Unutulmamalıdır ki, çocuklar doğduklarında dünya hakkında hiçbir bilgiye sahip değillerdir. Onlara dünyayı, çevreyi, insanları, sosyal hayatı ve birçok şeyi tanıtacak kişiler en yakın sosyal çevresi olan anne- babasıdır. Bu yüzden çocuklar olumsuz davranışlar gösterdiklerinde çocuklardan çok durup düşünmesi gereken anne- babadır. Çocuğu yetiştiren ebeveynlerdir.
CEZA YÖNTEMİ
Ülkemizde çocuk yetiştirmede en çok kullanılan ceza yöntemidir. Aileler çocuklarının istenmeyen davranışlarında en çok cezayı kullanırlar. Ceza yönteminin çocuk gelişiminde yarattığı tahribat tüm bilim çevreleri tarafından da bilinmektedir. Diğer taraftan ceza yöntemi istenmeyen davranışı önlüyormuş gibi görünmesine rağmen gerçek hiç de öyle değildir. Ceza kısa vadede etkili olabilir. Yani olumsuz davranışı o an ortadan kaldırabilir ama bu sürekli değildir.
Örneğin: Kitaplarını yırtan bir çocuğun kitaplarını elinden alıp çocuğa vurmak o an çocuğun kitaplarını yırtmasına engel olabilir. Ancak yetişkinin olmadığı durumlarda aynı davranışı gösterme olasılığı yüksektir. Yetişkinin olmadığı durumlarda uygun davranış gösterme çocuğa özdenetim kazandırmakla mümkündür. Bunun içinde çocuğun sorumluluk sahibi olması gerekir. Bu nedenle çocuğa sorumluluk kazandırmak önemlidir. Bunun için çocuğa yapabileceği basit işlerde sorumluluk vererek kendi başına iş başarma duygusu yaşatılmalıdır. Çocuk özgüven kazanmış olacak ve yalnız kaldığı durumlarda sağlıklı kararlar verebilecek doğru olumlu davranış gösterecektir.
ÖDÜL YÖNTEMİ
Bir diğer geleneksel yöntemde ödüldür. Doğru davranış sergileyen çocuklara verilen ödüller, cezaya nazaran biraz daha uygundur. Fakat ödül kullanırken dikkat edilmelidir. Bunun başında çocuğa doğru davranışı karşılığında verilmelidir. Eğer ödül davranışa yönelik olursa çocuk bunu fark edecek ve olumlu davranışı gösterme sıklığı artacaktır. Örneğin: Oyuncaklarını toplayan çocuk için verilen çikolata ödül ve doğru davranışı pekiştirmiş olur.
Diğer bir önemli nokta çocuğu ödüle alıştırmamaktır. Ödüle alışan çocuk sadece ödülü almak için davranışı gerçekleştirecektir. Oysa davranışı sadece doğru olduğu için yapmak her zaman daha mantıklı ve kalıcıdır. Ödül yöntemi ceza yöntemine göre daha zararsız olmasına rağmen yinede en etkili yol değildir. Davranış değiştirme düzeltme ödül-ceza yöntemlerinden farklı yöntemlerde vardır.Bunların en önemlisi geri bildirim yöntemidir. Bu yöntemi detaylı açıklayalım.
DAVRANIŞ KAZANDIRMADA YAPILMASI GEREKENLER:
Ne istediğinize karar verin. Aileler çocuklarının hangi davranış yapıp hangi davranışı yapmaması gerektiğini kendilerin sormalı ve makul cevaplar bulmalıdır.
Tutarlı olun. Davranış kazandırırken ailelerin istekleri ve yapılması gerekenler bugün neyse yarında o olmalıdır. Bazen aileler bir başkasının yanındayken çocukların bir takım olumsuz davranışlarını görmezden gelirler bu durum çocuğu şartlandırıp misafir geldiğinde farklı davranmasına sebep olacak ve çocuk istenmeyen davranışı yapmada bir kapı aralayacaktır. Ayrıca anne baba arasında veya anne baba ile büyük anne- büyük baba arasında yaşanan tutum farkı çocukları karmaşaya iter. Neyin doğru olduğundan çok hangi doğru nerede ve kimin yanında yapılmalı endişesine kapılır.
Karşılıklı yakın ilişki kurun.Çocuklarla yakın ilişki içinde olmak gerekir. Onlarla etkin zaman geçirmek görüşlerini dikkate almak, onlara birey olduğunu hatırlatmak gerekir. Bu sayede çocuk yetişkinlere güvenecek yetişkinlerinde görüşlerini dikkate alacak.
İletişim kurun, ben mesajı verin. Çocuklarla iletişim kurarken ben dili kullanmak gerekir. Ben dili çocuğa suçluluk duygusu yaratmadan yaptığı davranışın yetişkinde yarattığı izi ifade eder. Bununla birlikte çocuk yaptığı yanlış davranışı düzeltme yoluna gider. Örneğin: Oyuncaklarını topladığım zaman çok üzülüyorum.Çünkü ben toplamak zorunda kalıyorum ve çok üzülüyorum.
Çocuklardan yapamayacağı şeyler beklemeyin. Üç yaşındaki çocuktan odasını beklemek yanlış olur. Bunu yanında konuşmadan burada iki saat oturacaksın, başkalarının yanında gülmeyeceksin gibi direktifler hem çocuklar tarafından yapılması güç eylemlerdir hem de anne- babanın sözlerinin tutulmamsına ve otoritenin bozulmasına neden olur.
Telafi ettirin. Çocuklarınız yanlış davranış sergilediğinde veya hatalar yaptığında sorunu siz çözmek yerine ona çözdürün. Oyuncakları veya yatağı siz toplamayın. Toplaması için destekleyin. Eğer bir tabak kırmışsa veya süt dökmüşse orayı temizlemek yerine temizlik malzemelerini çocuğa verip onu temizlemeye teşvik edin. Yerin hijyenik olarak temizliği çok önemli değil çocuğun bunu yapması önemlidir. Bu ona sorumluluk vermesi için önemlidir.
Alternatifler sunun. Eğer çocuğa hayır diyorsanız. Mutlaka alternatifler sunmalısınız. Eğer çocuk duvara resim yapıyorsa eline kağıt kalem verip resim yapmasını sağlayın. İçeride top oynuyorsa ona top oynayacağı ortamlar hazırlayın.
Hayırlarınız net olsun. Anne-babaların kimisi çocuklarına hayır diyemez kimisi de çocuğun her davranışına hayır der. Çocuğun her davranışına hayır demek hayır kelimesinin önemini yitirir.
Tartışmayın. Çocukla tartışmak onlara inattan başka bir şey kazandırmaz. Çocuğun anlayacağı şekilde konuşmak daha etkili olacaktır.
Hislerin anlamaya çalışın. Hiçbir davranış sebepsiz değildir. Eğer bir çocuk bir davranışı yapıyorsa iyi veya kötü bir nedeni vardır. Bunun için doğru iletişim kanalları bulun ve konuşun. Sorunun neden kaynaklandığı, hangi durumlarda ortaya çıktığını tespit edin doğru davranışsa ödül ile pekiştirin ödülü de zamanla azaltarak doğru davranışı kalıcı hale getirin.Eğer davranış yanlışsa hangi durumlarda ortaya çıktığını bulun ve yanlış davranışın ortaya çıkmasına neden olan çevresel faktörleri ortadan kaldırın.
Tutarlı örnek olun. Çocuklara en iyi örnek(model) anne- babalarıdır. Çocuklar davranış kazanırken birçok şeyi ailelerini taklit ederek öğrenirler. Bu nedenle söylenen çoğu söz ve direktifler işe yaramaz. Ebeveyn olarak hem verdiğimiz direktif ve davranışlarımız örtüşmelidir. Mesela küfür eden bir babanın çocuğuna küfür etmemesini söylemesi etkili olmayacaktır.
Neler istediğinizi önceden ifade edin. İstenmeyen davranış ortaya çıkmadan önce bunu çocuğa ifade etmek davranışı düzeltmede etkili olacaktır. Mesela markete gitmeden önce orada nasıl davranması gerektiğini ve nedenini ona açıklamak marketteyken ona bağırmaktan daha iyidir.
Nedenlerini ve sonuçlarını açıklayın. Yapılan davranışın kalıcılığını arttırmak için gerekçelerini açıklamak daha etkilidir. Başkasının eşyasını izinsiz almamanın veya bir arkadaşına vurmamanın nedenini ve sonucunda neler yaşanabileceği çocuğa kavratılabilmesi önemlidir.
Takdir edin. Çocuğun olumlu davranışlarını takdir etmek bu davranışın sıklığını arttıracaktır. Takdir etmek çocuğu cesaretlendirecektir.
Teşvik edin. Çocuğun yaptığı olumlu davranışlardan yola çıkarak benzer davranışları yapmasına teşvik edin. Kardeşiyle güzel oynayan çocuğa arkadaşıyla da oynaması teşvik edilebilir.
Çocuğunuz hakkında bilgi sahibi olun. Aileler öncelikle çocuk gelişimi eğitimi ile ilgili bilgi sahibi olmalıdır. Çocuklarına nasıl davranmaları konusunda, onları anlamaları ve gelişim dönemlerini iyi bilmeleri için önemlidir.
GERİ BİLDİRİM YÖNTEMİ
Ödül yöntemi bir nebze işe yarasa da kesin çözüm değildir. Davranış düzeltme yöntemlerinden en etkili yöntem geri bildirim yöntemidir. Bu yöntem çocuğun ödül ve ceza yöntemindeki gibi şartlanmadan, davranışı ve sonucunu bizzat yaşayarak öğrendiği bir yöntemdir. Davranışın sonucunu kendisi yaşadığı için yaşanılan olaydan edinilen bir ders vardır ve kalıcılığı yüksektir. Bu yöntem çocuklara hem olumlu davranış kazandırmanın yanında sorumluluk bilinci de kazandıracaktır. Aileler bu yöntemde çocuğu yönlendirir ve kuralları uygularlar. Davranışı yaşayacak ve öğrenecek kişiler çocuklardır. “ Nasıl bulmak istiyorsan, öyle bırak.” Deyişi bundandır. Oyuncaklarını dağınık bırakan çocuk ertesi gün geldiğinde oyuncaklarını dağınık bulacaktır.Çünkü oyuncaklarını kendisi dağıtmıştır ve toplaması gereken kendisidir. Eğer oyuncaklarını toplamazsa tekrar oynamak istediğinde oyuncaklarını dağınık olarak bulacaktır.
